محمد بن محمد بن حسن طوسی مکنی به ابو جعفر و ملقب به نصیرالدین و مشهور به محقق طوسی یا خواجه طوسی که او را به القاب استاد البشر و عقل حادی عشر و معلم ثالث نیز خوانده اند. تولدش مقارن با طلوع آفتاب روز شنبه یازدهم جمادی الاول سال 597 هجری قمری مطابق با فوریه سال 1201 میلادی در مشهد مقدس اتفاق افتاد. خواجه اصلا از دهکده ورشاه از بلوک جهرود قم است ولی در مشهد مقدس متولد شده و به همین سبب مشهور به طوسی است. پدرش محمدبن حسن از علمای آن زمان که خودش استاد خواجه نصیر

در علوم نقلی بود. خواجه در تمام علوم متداول آن زمان، از مفاخر و بزرگان به شمار رفته و به علت هوش زیاد و غایت دانش و بینش، شهره آفاق بود. خدمات اسلامی و ایرانی او زبانزد خاص و عام است. به دستور ناصرالدین عبدالرحمان (حکمران اسماعیلی مذهب مهستان) به «الموت» رفت. سال 654 هـ ق که الموت به دست مغولان و هلاکوخان افتاد، خواجه نصیر وزارت او را قبول و به این وسیله مغول خونخوار را با تدبیر و عقل خود تحت نفوذ خود در آورد. در حمله هلاکوخان به بغداد، او را همراهی و در برانداختن خلافت 524 ساله عباسیان نقش مهمی داشت. خواجه نصیر در احیای اسلام و ترویج علم و ادب و اصلاح و ارشاد مردم و به پا داشتن مذهب شیعه اثنی عشری، اهتمام بسیار بکار برد. 
خواجه به امر هلاکو رصدخانه بزرگ مراغه را در مراغه که آن زمان پایتخت مغول بود، تاسیس کرد و تمام صناعت خود را در اصول نجوم و هیئت بکار برد و کتابخانه ای بوجود آورد که حدود چهل هزار جلد کتاب در آن بوده است. خودش 16 سال فقط بعد از تاسیس آن زنده بود و کم کم آنجا به متروکه ای تبدیل شد و امروزه به «کوه رصد» معروف است. شهرت جاوید او به علت تحقیقاتی است که در مثلثات کرده و وی در تمام علوم و فنون مختلف، بالخصوص در علم کلام و حکمت، ریاضیات، الهیات و علوم اسلامی متبحر و مدارج این علم را نزد مسلمانان در کتاب «شکل القطاع» به اوج رسانید. 
خواجه در ادبیات استاد مسلم بود و اشعاری به فارسی و عربی دارد که گاهی به تفنن می سروده. از اساتید او می توان پدرش را در علوم نقلی، ابن میثم بحرانی، محقق حلی، قطب الدین مصری و فرید الدین داماد را نام برد و از شاگردانش می توان به قطب الدین شیرازی، علامه حلی، ابن فوطی، ابن هیثم بحرانی، سید رکن الدین استرآبادی و... اشاره کرد. 
خواجه در سال 628 هجری با "نرگس خانوم" دختر فخرالدین نقاش ازدواج کرد و از او 3 پسر باقی ماند به نام صدرالدین علی که مردی دانشمند بود و در علم نجوم دست داشت، و اصیل الدین حسن که مردی ادیب و دانشمند و مهندس و حکیم بود، و فخرالدین احمد که فاضلی حکیم و منجمی بی نظیر بود. آرا و نظریات فلسفی و کلامی خواجه: به طور کلی خواجه در حکمت، پیرو حکماء مشاء و فلسفه اش در میان حکماء اسلامی تابع فلسفه ابو علی سیناست ولیکن با این حال وی حکیمی متکلم و در تکلم متمایل به فلسفه است و به عبارت دیگر دارای روشی بین فلسفه و کلام است. 
خواجه که در قرن هفتم هجری قمری می زیسته می توان از معاصرانش به: المستعصم بالله عباسی، امیر سعید ابوالمناقب، هلاکوخان، آباقاخان، علاء الدین محمد، رکن الدین، ناصرالدین محتشم، معین الدین، محتشم شهاب، ابن علقمی، عطاملک جوینی و... اشاره کرد. 
وفات این دانشمند بزرگ در روز دوشنبه هفدهم ذی الحجه سال 672 هجری قمری در سن 75 سالگی اتفاق افتاد و ایشان را بنا به وصیتش در کاظمین دفن کرده اند. 

آثار و تالیفات خواجه:

تالیفات او را تا حدود 70 ذکر کرده اند که بیشتر عربی و بعضی به زبان فارسی است و اغلب آنها به زبان اروپائی ترجمه شده و در مدارس اسلامی تدریس می شود. (تعدادی از کتابهای ذیل در لیست آثار خواجه ذکر نشده است و تردید است که منسوب به خواجه باشد.) 
1. تجریدالعقاید؛ در علم کلام که شرح های متعددی بر آن نوشته شده است. 
2. شرح اشارت بو علی سینا؛ در فلسفه که در مدت 20 سال تالیف نمود، موسوم است به حل مشکلات الاشارات. 
3. قواعد العقاید؛ مختصری است در اصول عقاید که رساله اعتقادیه و مقاله نصیریه هم بدان گفته شده است. 
4. اخلاق ناصری؛ یا اخلاق طوسی در حکمت علمی و اخلاق 
5. آغاز و انجام؛ در مبدأ ومعاد به فارسی 
6. تحریر مجسطی؛ در ریاضیات 
7. تحریر اقلیدس؛ در هندسه 
8. تجرید المنطق 
9. اساس الاقتباس؛ در منطق به فارسی 
10. زیج ایلخانی؛ در نجوم 
11. آداب البحث؛ این کتاب غیر از آداب المتعلمین است. 
12. بیست باب در معرفت اسطرلاب 
13. روضةالقلوب؛ رساله ای است مختصر به فارسی، در حقیقت نام این رساله در فهرست مولفات خواجه نیامده است. 
14. رساله مؤاخذات؛ رساله ای است از خواجه در جواب شیخ صدر الدین قونوی 
15. تجرید الهندسه 
16. اثبات جوهر 
17. جامع الحساب فی التخت و التراب 
18. اثبات عقل؛ یا رساله اثبات جوهر مفارق که بعضی آن را همان رساله نصیریه خوانده اند.